खग्रास चंद्रग्रहण (Total Lunar Eclipse) तेव्हा घडते जेव्हा पृथ्वी सूर्य आणि चंद्र यांच्या मधोमध येते आणि पृथ्वीची छाया चंद्रावर पडते. यामुळे चंद्रावर फलादेशाच्या बाजूने पूर्ण काळोख पडतो. मात्र, पृथ्वीच्या वायुमंडळामधून परावर्तित होऊन आलेले लालसर प्रकाश तो पुन्हा चंद्रावर पडतो, ज्यामुळे चंद्र “Blood Moon” म्हणून दिसतो.
या लाल रंगाचं कारण प्रकाशाचा Rayleigh scattering होय—ज्यात शॉर्टर (निळा) प्रकाश अधिक पसरतो तर लाल प्रकाश अधिक थेट वक्रतेने परावर्तित होतो आणि चंद्रावर पोहोचतो.
७–८ सप्टेंबर २०२५ रोजीचे ग्रहण: वैश्विक दृष्य आणि विशेषता
- हे खग्रास चंद्रग्रहण जगभरात अत्यंत रुची निर्माण करणारे ठरले—या ग्रहणाचा पूर्ण काळ (Totality) 82 मिनिटे सुरू राहिला—गेल्या दशकातील सर्वात दीर्घ ‘Total Lunar Eclipse’ पैकी एक.
- हे ग्रहण आशिया, ऑस्ट्रेलिया, युरोप, आफ्रिका या बहुतांश प्रदेशांत पूर्णपणे पाहायला मिळाले.
- भारतमध्ये ही घटना विशेष महत्त्वाची ठरली; अनेकांनी ही अद्भुत दृश्य पाहण्यासाठी दूर-दूरातून एकत्र येणे सुरू केले.
- वैज्ञानिक दृष्टिकोनातून:
- भारतात हा चंद्रग्रहण “Chandra Grahan” म्हणून आध्यात्मिक महत्त्व राखतो. अनेक लोक या काळात ध्यान, मंत्रोपचार, अन्नपूर्वी किंवा ग्रहणानंतरचे नियम पाळतात.
- देहरादूनमध्ये Regional Science Centre तर्फे विद्यार्थी, वैज्ञानिक, कुटुंबे या ग्रहणाचे निरीक्षण केले; यामुळे विज्ञान शिक्षणाला बळ मिळाले.
- आंतरराष्ट्रीय दृष्टीने:
- द. आशियात (थायलंड) या ग्रहणाची वेळ खालीलप्रमाणे होती:
- 10:29 PM — Penumbral eclipse सुरू
- 11:27 PM — Partial eclipse सुरू
- 12:31 AM — Totality सुरू
- 1:53 AM — Totality समाप्त
- 2:57 AM — Partial समाप्त
- 3:55 AM — Penumbral समाप्त
- स्पेनमध्ये:
- पार्श्वग्रहण 18:27 ते 19:31, पूर्णता 19:31 ते 20:53, पूर्ण ग्रहणानंतर पूर्ण समाप्ती 21:56
- तसेच, हा चंद्रग्रहण सॅटर्न ग्रहाजवळ दिसला, ज्यामुळे आकाशात चंद्र आणि सॅटर्न एकत्र दिसताना आकर्षक दृश्य निर्माण झाले.
- द. आशियात (थायलंड) या ग्रहणाची वेळ खालीलप्रमाणे होती:
लातूरमधील ज्येष्ठ छायाचित्रकार श्रीकृष्ण कुलकर्णी यांचे ‘Blood Moon’ छायाचित्र—८ सप्टेंबरच्या खग्रास चंद्रग्रहणाचे जागतिक महत्व
खग्रास चंद्रग्रहण २०२५: दीर्घतम, सर्वत्र दृश्यमान आणि विज्ञान·कला यांच्या सुंदर संगमाचा अद्वितीय अनुभव
८–९ सप्टेंबर २०२५च्या रात्री एक वैश्विक खग्रास चंद्रग्रहण (Blood Moon) घडले, ज्याचा ‘पूर्ण काळ’ ८२ मिनिटांचा म्हणजेच एक तास २२ मिनिटांचा होता—हा दशकातील सर्वात दीर्घ चंद्रग्रहणांपैकी एक ठरला.
ही दृष्य घटना आशिया, ऑस्ट्रेलिया, युरोप, आफ्रिका या प्रमुख प्रदेशांमध्ये सहज पाहायला मिळाली. भारतात, विशेषतः देहरादूनमधे Regional Science Centre चे आयोजन विद्यार्थ्यांसह कुटुंबांसाठी आकर्षणाचे केंद्र ठरले.
लातूर येथील SBI बँकेचे सेवानिवृत्त व्यवस्थापक आणि छायाचित्रण रसिक श्रीकृष्ण कुलकर्णी यांनी या अद्भुत चंद्रग्रहणाचे छायाचित्र टिपले आहे. त्यांनी आपल्या सेवानिवृत्ती नंतर छायाचित्रण छंद म्हणून जोपासला आहे आणि या ‘Blood Moon’च्या छायाचित्राने या नैसर्गिक घटनेला कलेचा स्पर्श दिला आहे. महत्त्वाचे: या छायाचित्राद्वारे स्थानिक वाचनसंस्कृतीत विज्ञान व कला यांच्या संगमाचे महत्त्व अधोरेखित केले गेले.
वैज्ञानिकदृष्ट्या, चंद्र ग्रहणा दरम्यान पृथ्वीच्या वायुमंडळाचा प्रकाश चंद्रावर लालसर परावर्तित होतो (Rayleigh scattering) ज्यामुळे चंद्र “Blood Moon” म्हणून दिसतो. हे संपूर्ण दृश्य आकाशात आहे पर्यंत सहज पाहता येते—सूर्यप्रकाश थेट लाटांमध्ये ब्लूप्रकाश पसरला जातो, तर लाल प्रकाश वक्र मार्गाने चंद्रावर पोहोचतो.
या ग्रहणाला आंतरराष्ट्रीय स्तरावरही महत्व प्राप्त झाले. स्पेनमध्ये स्थानिक वेळेनुसार ग्रहणाचे टप्पे सांगण्यात आले—पूर्णता १९:३१ ते २०:५३ दरम्यान होती. थायलंडमध्ये ग्रहणाचे संपूर्ण टप्पे रात्री उशिरापर्यंत राहिले.
अशा घटना फक्त खगोलशास्त्र आणि कला यांचा संगम नाही, तर त्या माध्यमातून स्थानिक, राष्ट्रीय, आणि आंतरराष्ट्रीय स्तरावर विज्ञान शिक्षणाला आणि लोकांच्या उत्सुकतेला पंख फुटवतात. श्रीकृष्ण कुलकर्णींनी टिपलेले हे छायाचित्र त्याच माध्यामातून लातूरकरांना आणि वाचकांना या अद्भुत घटना जवळ आणते.
