भारत – शांततेचा संदेशवाहक आणि आत्मरक्षणासाठी सदैव सज्ज

पंचमहाजन्यात बदलत्या जागतिक परिदृश्यात, भारताने नेहमीच शांतता आणि अहिंसेचा विश्वास प्रस्थापित करण्याचा प्रयत्न केला आहे. “वसुधैव कुटुंबकम्” या तत्त्वावर आधारित आपली परोपकारभावना, आंतरराष्ट्रीय शांतता मोहिमांमध्ये सक्रिय सहभाग आणि सर्वधर्मीय सौहार्द यामुळे भारत जगात शांततेचा संदेशवाहक म्हणून ओळखला जातो. परंतु, या शांततेच्या भूमिकेकडे फक्त एकपायाने पाहिले, तर दुसरी बाजू – आत्मरक्षणाची कटिबद्धता आणि सज्जता – अधिक उदासीन वाटू लागते.

जागतिक संघर्षकाळ आणि भारताची भूमिका

जगा पुन्हा पुन्हा युद्ध आणि संघर्षाच्या चक्रात गुंतत आहे. युक्रेन–रशिया संघर्ष, यमनमधील गृहयुद्ध, इथिओपियातील तगरी–टिग्रेय लढाई, सिरियातील दशकभर चाललेला गृहयुद्ध आणि अफगाणिस्तानमधील अस्थिरता हे सध्याचे मुख्य पंचस्थान. या सर्वांवर लक्ष केंद्रित करताना, भारत हे कोणत्याही थेट संघर्षात सामील नाही; तरीही, या संघर्षांची व्यापकता आणि परिणामी मानवी व सभ्यतेवरील आघात आपल्याला सजग ठेवतात.

इतिहास साक्षी: ‘शक्तिहीन’ राष्ट्रांवरच आक्रमण

इतिहास साक्षी आहे की सामरिकदृष्ट्या दुर्बल राष्ट्रांवर आक्रमण करणाऱ्या शक्तीचा प्रवृत्ती एखादी सामर्थ्यशाली शत्रू आढळल्यास ती परिस्थिती बदलते. म्हणून शांततेसाठी सज्जता ही फक्त संरक्षणाची कवच रचना नसून, आक्रमकता रोखण्याची सर्वात प्रभावी रणनिती आहे. जेव्हा आपल्या शत्रूंना जाणवेल की भारत सज्ज आणि सक्षम राष्ट्र आहे, तेव्हा कोणतीही रणनैतिक चूक होण्याआधी शत्रूचे प्रश्न निरस्त होतील.

स्वातंत्र्यानंतरची काश्मीरची जखम आणि राजकारण्यांचे खेळ

स्वातंत्र्यानंतर पाकव्याप्त काश्मीरने केवळ भौगोलिकच नाही, तर राजकीय आणि मनोवैज्ञानिकरित्या देखील मोठे आव्हान निर्माण केले. जम्मू–काश्मीरमधील २७ हिंदू पर्यटक हत्याकांडाने सर्वसामान्य जनतेच्या मनात सुरक्षिततेची धास्ती निर्माण केली. परंतु, ज्येष्ठ राजकारण्यांनी या संवेदनशील विषयाला कायमची जखम ठेवण्याबद्दल राजकीय दलांनी इतका मोठा “मलमपट्टी” केला की देशाच्या व्यापक सुरक्षेच्या चिंतेवर राजकीय फायद्याचे गणित गाजले. त्या जोरावर पक्षीय मतांकनासाठी या दुखणाऱ्या जखमेला धूळ झाडण्यात आली, तात्पुरती वचनबद्धता देण्यात आली, आणि पुन्हा राजकीय रंगभूमीवर हा प्रश्न पुन्हा एकदा चर्चेत आणला. यामुळे जनतेमध्ये ‘देशप्रेम’ आणि ‘सुरक्षितता’ ह्या नाजूक भावनांवर खेळण्याची तीव्र टीका होत आहे.

सोशल मीडियाचे टोकाचे गणिते

फेसबुक, ट्विटर, व्हॉट्सअॅप या प्लॅटफॉर्मवर सत्य–असत्य याची तपासणी न करता प्रसारित होणाऱ्या अफवांमुळे सामाजिक मनःस्थितीत तीव्रता वाढली आहे. अतिवादी भूमिकांवरून ‘लोकलव्होट्स’ वाढवण्याचे प्रयत्न, कट्टरवादाच्या प्रचाराचे तंत्र, आणि विरोधी मताधिकारांवर दबाव निर्माण करणारी ‘इन्फोमेशन वॉर’—हे सर्व भारताच्या शांतताप्रिय प्रतिमेस धोका पोहचवू शकतात.

लष्करी सज्जता: रिक्त पदे आणि प्रशिक्षण

सध्या भारतीय सैन्यात सुमारे २,००,००० पदे रिक्त आहेत. भरती, प्रशिक्षण, मानसशास्त्रीय आणि वैद्यकीय तपासणी या सर्वांची प्रक्रिया दीर्घकाळ चालते. मात्र हे रिक्त पदे भरली गेली नाहीत तर संरक्षणाचे कवच कमजोर होऊ शकते. शत्रूला दोन्ही – बाह्य आणि गृहस्त – एकाच वेळी सामना करावा लागू शकतो, त्यामुळे या पदांवर त्वरित भरती आणि कठोर प्रशिक्षण हा नेहमीचा प्राधान्यक्रम असावा.

स्वदेशी संरक्षणनिर्मिती – स्वावलंबनाची आव्हाने

भारताने ब्रह्मोस क्षेपणास्त्र, अग्नि मालिका, अण्वस्त्र क्षमता आणि स्वदेशी पाणबुडी यशस्वीरीत्या विकसित केली; तरीही फायटर जेटच्या इंजिनासारख्या अत्यावश्यक घटकांवर आम्ही परावलंबित आहोत. “तेजस” फायटर जेटचे रद्दीकेन्द्रित यश आणि त्याची पुढील पिढी स्वत: तयार करण्याची अपुरेपणा, संरक्षणक्षेत्रात स्वदेशी तंत्रज्ञानावर ज्येष्ठ राजकीय इच्छाशक्तीची गरज अधोरेखित करीत आहे.

अर्थसंकल्पापुढील राजकीय प्राधान्ये

कर्जमाफी आणि सामाजिक योजनांसाठी खर्च तत्पर, परंतु आत्मरक्षणासाठी आगाऊ बजेट वाढविण्यात हळूहळू—ही असमानता चर्चेचा मुद्दा बनली आहे. स्वातंत्र्योत्तर काळात भारतातील प्रत्येक आर्थिक निर्णयात देशरक्षणाची भूमिका राखल्यानंतरच दीर्घकालीन स्थैर्य आणि विकास शक्य.

याचीच आज जगाला गरज

शांतीचे स्वप्न पाहणे आणि अहिंसेचे संदेश पसरवणे भारताच्या संस्कारात आहे; परंतु ते कायम टिकवण्यासाठी आणि विश्वभरात आदर्श ठेवण्यासाठी आत्मरक्षणाची सज्जता तितकीच अनिवार्य आहे. “कोल्ह्याच्या शिकारीला वाघाच्या शिकारीचे साहित्य” या तत्त्वज्ञानानुसार, आपल्याकडे बुद्धी, तंत्रज्ञान, रणनीती आणि सशस्त्र तयार होण्याची क्षमता सुसज्ज ठेवली पाहिजे. जेव्हा जगाला शांततेचा संदेश द्यायचा असेल, तेव्हा ज्या क्षणी शत्रूचे वागणूक उग्र होईल, त्यावेळी संरक्षणाची पूर्ण ताकद दाखवण्याची सुद्धा तयारी ठेवावी. हाच भारताचा दुहेरी संदेश – विश्वाला शांतता द्या, आणि आत्मरक्षणासाठी सदैव सज्ज रहा.

* दिपरत्न निलंगेकर, संपादक दैनिक युतीचक्र