हिंदू खाटीक समाज पारंपरिक व्यवसायापुरता मर्यादित न राहता आज विविध क्षेत्रांमध्ये आपली स्वतंत्र ओळख निर्माण करीत आहे. या ओळखीला आकार देणाऱ्यांमध्ये काही व्यक्तिमत्त्वं समाजासाठी दीपस्तंभ ठरतात. अशाच व्यक्तिमत्त्वांपैकी एक म्हणजे – नाट्यकर्मी, चित्रकार, रंगभूषाकार व शिक्षक अशा बहुपेडी भूमिकांमध्ये आपली वेगळी छाप सोडणारे भारत थोरात गुरुजी.
लातूरमध्ये रुजलेली रंगकलेची रोपटं : भारत थोरात गुरुजी यांचे बालपण लातूर शहरात गरिबीत गेले. मात्र बालवयातच रंगमंचाविषयी ओढ निर्माण झाली होती. नागपंचमीच्या दिवशी होणाऱ्या ‘कौल’ या सांस्कृतिक खेळात राधा-कृष्ण, राम-सीता यांसारखी पारंपरिक पात्रं साकारत रंगभूषेची पहिली ओळख झाली. तिथूनच त्यांच्या नाट्यप्रवासाची सुरुवात झाली.
नाट्यस्पर्धांपासून शिक्षणा पर्यंतचा संघर्षमय प्रवास १९७० साली त्यांनी राज्यस्तरीय नाट्यस्पर्धेत सहभाग घेतला आणि त्यांच्या संघाने प्रथम क्रमांक मिळवला. हे यश त्यांच्या कलात्मकतेचं पहिलं मोठं व्यासपीठ ठरलं. त्यानंतर शासनाने आयोजित केलेल्या नाट्य शिक्षण शिबिरात सहभागी होऊन त्यांनी नेपथ्य, प्रकाश योजना, रंगभूषा यांचं शास्त्रशुद्ध प्रशिक्षण घेतलं. त्या काळात त्यांची आर्थिक परिस्थिती हलाखीची होती. पेपर विक्री करून शिक्षण पूर्ण केलं. चित्रकलेत नैसर्गिक हातखंडा असल्यामुळे त्यांनी ए.एम. (Art Master) ही पदवी प्राप्त केली आणि शाळेत शिक्षक म्हणून रुजू झाले. शिक्षकी पेशात राहूनही रंगभूमीशी त्यांचं नातं तुटलं नाही.
बालनाट्य, रंगभूषा आणि आधुनिक प्रयोगशीलता शाळेमध्ये कार्यरत असताना त्यांनी विद्यार्थ्यांसोबत बालनाट्ये बसवली. नाट्य सादरीकरणासाठी लागणारी रंगभूषा, साहित्य याची पूर्ण जबाबदारी ते स्वतः पार पाडत. त्यांच्या रंगभूषेतील कौशल्यामुळे नाटक सजीव वाटायचं. त्यांनी जळालेल्या चेहऱ्याचा मेकअप, भूताटकी, पौराणिक, ऐतिहासिक पात्रांचे वास्तवदर्शी रूप यासारखे अनेक प्रयोग यशस्वीपणे साकारले. आज ते केवळ नाट्यरंगभूषा तज्ज्ञ म्हणून नव्हे तर ब्रायडल मेकअप आर्टिस्ट म्हणूनही प्रसिद्ध आहेत. बदलत्या काळानुसार तंत्रज्ञानाचा योग्य वापर करत त्यांनी सौंदर्यकलेच्या क्षेत्रात स्वतःचं स्थान निर्माण केलं आहे.
शासनाच्या सन्मानाने उजळलेलं कार्यक्षेत्र थोरात गुरुजींच्या या कलासाधनेची आणि सामाजिक योगदानाची दखल घेऊन शासनाच्या वतीने त्यांना अनेक सन्मान आणि पुरस्कारांनी गौरवण्यात आलं आहे. या पुरस्कारांमध्ये रंगकला, समाजकार्य आणि शिक्षण क्षेत्रातील योगदानाची विशेष नोंद घेतलेली आहे. त्यामुळे खाटीक समाजातील नव्या पिढीला त्यांच्या कार्यातून प्रेरणा मिळत आहे.
—
समाजप्रबोधनात रंगभूमीचा प्रभावी वापर : भारत थोरात गुरुजी हे रंगभूमीला केवळ करमणुकीचं माध्यम मानत नाहीत, तर सामाजिक परिवर्तनासाठीचा प्रभावी हात म्हणून वापरतात. व्यसनमुक्ती, स्त्रीशिक्षण, स्वच्छता, पर्यावरण संरक्षण, सामाजिक एकता यांसारख्या विषयांवर त्यांनी जनजागृतीपर नाटके सादर केली आहेत. समाजातील तरुणांसाठी त्यांनी प्रशिक्षण शिबिरे, कार्यशाळा, रंगभूषा क्लासेस घेतले. त्यांनी केवळ स्वतःचा मार्ग उभा केला नाही, तर इतरांसाठीही तो सुलभ केला.
—
समारोप : संघर्ष, सर्जनशीलता आणि समाजनिष्ठा यांचं प्रेरणादायी उदाहरण भारत थोरात गुरुजी यांचा जीवनप्रवास म्हणजे एका सामान्य कुटुंबात जन्मलेल्या मुलाने, आपले अंगभूत कलागुण, अभ्यासू वृत्ती आणि जिद्द यांच्या आधारे समाजात सन्माननीय स्थान मिळवण्याची प्रेरणादायी कहाणी आहे. आज ते शिक्षक, नाट्यकार, रंगभूषाकार, मार्गदर्शक, आणि सौंदर्यशास्त्रज्ञ अशा अनेक अंगांनी समाजासमोर उभे आहेत. त्यांच्या कार्यातून खाटीक समाजाला अभिमानाची ऊर्जा मिळते आणि नव्या पिढीला ध्येयवेडं होण्याची प्रेरणा.
भारत थोरात गुरुजी यांचं जीवन हेच कलाविष्कार, संघर्ष आणि समाजनिष्ठा यांचं सुंदर मिश्रण आहे. त्यांच्या कार्याची उजळणी करणं म्हणजे केवळ त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वाचं कौतुक नव्हे, तर एका संपूर्ण समाजाच्या सर्जनशीलतेचा सन्मान आहे.
लेखक : संजय घोलप
