– रामकुमार रायवाडीकर, मुक्त पत्रकार, लातूर
मो. ९८९०४४४५२१
समता दिंडीतील एक निष्ठावान वारकरी, परिवर्तनवादी विचारांचा धगधगता फुलवटा, आणि तीन दशके अखंडपणे सामाजिक संघर्षात झिजलेले नाव म्हणजे पांडुरंग देडे. त्यांच्या सेवानिवृत्तीच्या निमित्ताने संपादक विजय चव्हाण यांनी परिश्रमपूर्वक संकलित केलेला “पांडुरंग देडे : सामाजिक चळवळीचे उर्जाकेंद्र” हा ७८ पानांचा गौरवांक म्हणजे फक्त एका व्यक्तीचा गौरव नसून, एका वैचारिक प्रवाहाची जणू लिपिकथा आहे.
या गौरवग्रंथाचे प्रकाशन मातोश्री शांताबाई काळे यांच्या हस्ते, नामवंत लोकप्रतिनिधी व विचारवंतांच्या साक्षीने झाले. यात २३ वैविध्यपूर्ण लेख, काही हृदयस्पर्शी आठवणी आणि काही मूलगामी वैचारिक विश्लेषणांचा समावेश आहे. माजी मंत्री दिलीप देशमुख, माजी खासदार डॉ. जे. एम. वाघमारे, आ. अमित देशमुख यांचे शुभेच्छा संदेश ग्रंथाला अधिक भारदस्त करतात.
ग्रंथाच्या प्रारंभी पं. पू. साने गुरुजींच्या प्रतिमेचा समावेश, हा निव्वळ औपचारिक नव्हे, तर देडे यांचा वैचारिक व सामाजिक रोमारोम साने विचारधारेने झपाटलेला असल्याचे भक्कम प्रतीक आहे. दिवंगत आ. वसंतराव काळे, विजय चव्हाण, व राष्ट्र सेवा दल ह्या तीन प्रेरणास्त्रोतांनी पांडुरंग देडे यांच्या जीवनाला दिशा, आकार आणि अर्थ दिला. यामुळे एक उपेक्षित, वंचित समाजघटकातून आलेले नाव समाजभान आणि जाणीवेच्या बळावर नेतृत्वाच्या अग्रस्थानी पोहोचले.
या ग्रंथात प्रा. डॉ. नागोराव कुंभार यांचे ‘सामाजिक कार्यकर्ता : परिवर्तनाचा आधार’ व ‘सामाजिक कार्याच्या दिशा’ हे लेख कार्यकर्त्यांसाठी वैचारिक दीपस्तंभासारखे आहेत. यांचे चिंतन गेल्या तीन दशकांत सामाजिक अभ्यासकांच्या विचारविश्वाला दिशा देत आहे. तसेच दिवंगत बापूसाहेब काळदाते यांची, विजय शिंदे यांनी घेतलेली ऐतिहासिक मुलाखत, सेवादलाच्या मूळ मूल्यांना उजाळा देणारी आहे.
कौटुंबिक बाजूने ऋषिकेश देडे, अस्मिता देडे आणि प्रेमाताई देडे यांचे लेख, हा गौरवांक एक भावस्पर्शी कागदपत्र बनवतात. विशेषतः प्रेमाताईंनी लिहिलेला ‘प्रेम रंग’ हा लेख, त्यांच्या संयमशील, समंजस आणि सबळ सहचारिणीच्या प्रतिमेला उजाळा देतो. हा लेख म्हणजे स्त्रीशक्तीच्या दुर्लक्षित बाजूचा उज्ज्वल दस्तऐवज आहे.
अनेक लेखकांनी देडे यांच्या कार्यकर्तृत्वाच्या विविध अंगांना शब्दबद्ध केले आहे — विजय देवडे, डॉ. सोमनाथ रोडे, शिवाजी जवळगेकर, डॉ. रब्बानी शेख यांच्यासह विविध क्षेत्रांतील मान्यवरांनी हे लेख लिहिले असून ते देडे यांच्या कार्यशीलतेचे, संघटन क्षमतेचे आणि माणुसकीच्या नातेसंबंधांचे उत्कृष्ट दर्शन घडवतात.
या गौरवांकातील एक समान धागा म्हणजे — पांडुरंग देडे हे केवळ एक सामाजिक कार्यकर्ते नव्हते, तर एक विचारवंत कर्मयोगी होते. त्यांनी उपेक्षितांसाठी आवाज दिला, संघटनांची घडी बसवली, आणि सामाजिकतेला कृतीत उतरवले.
शेवटी एवढेच म्हणावेसे वाटते की, देडे यांच्याकडे गमावण्यासारखे काही नव्हते, म्हणून त्यांनी कमावण्याचे सारे काहीच गमावले नाही. त्यांनी चळवळीतून जीवन साकारले, वैचारिकतेतून समाज घडवला, आणि त्यागातून आपल्या कुटुंबाला उभे केले. आज त्यांच्या सेवानिवृत्तीनंतरही, समाजासाठी त्यांची भूमिका ‘सल्लागार दीपस्तंभा’प्रमाणे अमूल्य आहे. त्यांच्या कार्याचा प्रभाव हा एक प्रेरणामूल्य ‘मिशन’ आहे आणि तो प्रत्येक परिवर्तनवादी कार्यकर्त्याने आत्मसात करावा, हाच या लेखाचा खरा हेतू.
